Мансурова Әмина Шакиртовна. Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы

І. Кіріспе бөлімі. Балабақашағыоқыту- тәрбиелеужұмысындабалалардыңтіліндамыту, сөздікқорларынмолайту, ауызшасөйлеугеүйретеотырып, үйренгенсөздерінкүнделіктіөмірдееркінқолдану, оданәрікүнделіктііс- әрекеткезіндегітілдікқарым- қатынастақолданабілугежаттықтыруісінеерекшемәнберілген. Мектепжасынадейінгікезеңдегібалаларменсөздікжұмысынжүргізуісі- тілдамытудыңнегізгібірміндеттеріболыпесептелінеді. Бізбалаларменсөздікжұмысынжүргізеотырып, олардыайналасындағызаттарментаныстырып, атынатайбілуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсінжәнепішінінажырата білуге, өмірдегі, қоршағанортадағытүрліқұбылыстаржайындағыұғым, түсініктеріндамытаотырып, белсендітүрдетілдікқарым- қатынасжасайбілугеүйретеміз. Мектепжасынадейінгібалалардыңсөздікқорларындамытуісіндетәрбиешінің: -балалардыңсөздікқорларындамыту; -жаңасөздердімеңгерту; -үйрегенсөздерінтиянақтап, анықтап, әрібайытыпотырубастыміндетсаналады. Осы аталғанміндеттердітәрбиешіүнемісөздікжұмысынжүргізудебасшылыққаалыпотыруытиіс. Балалардыңсөздікқорынмолайтудаойын, тапсырмажаттығулардыңорныерекше. Соныңішіндеойын-баланыңшынтіршілігі. Ойынарқылы бала айналасындағынәрседенөзінеқызықтысынаықыласыауып, таңдапалады. Баланыңбіререкшеқасиетісөйлеуденешжалықпайды. Ойын бала тілініңдамуынаықпалынтигізіп, танымбелсенділігініңдамуынажолашады. Қай бала болмасынойынменөседі, өйткені бала табиғатыныңөзі тек ойынменбайланысты. Ойынүстінде бала ешнәрсегетәуелсіз. Олозінеркінұстайды. Ал еркіндікдегенімізбарлықдамудыңбаспалдағы, бәрінбілугедегенталпынысы мен құлшынысы. Баланыңбілугедегенқұштарлығы, сөйлеуіойынүстіндеқалыптасады. Халықданалығында «Ойнайбілмеген, ойлай да білмейді», «Ойындаозган, өмірде де озады» дегенаталысөздерсырынажүгінсек, мектепкедейінгіжастағыбаланыңойынғадегенқұлқы, қарым-қатынасы, мінез- құлықкөріністеріоларөсіп- есейгенде де жалғасыбереді. Ойынбарысында бала өзінқоршағанүлкендерсияқты, өзініңсүйіктіәңгімелері мен кейіпкерлерісияқтыөмірсүреді, әрекетжасайды. Ойындықолдануменбіргеойлауға, тілдідамытуға, шығармашылықәрекетінбайытуғабағыталады. Баланыңойынкезіндегіқимыл-қозғалысыденебітімінжетілдірсе, ал қарым- қатынастағыпайымдауларыөзіндіктаным- түсінік, мінез- құлықәдептерінбекітуінеәсеретеді. Бала ойынарқылыбірәрекеттенекіншіәрекеткеауысаотырып, өзінетүрліақпараттаралады, дүниесырынашады. Мектепкедейінгітәрбиеленушілердепедагогикалықпроцестербарысындабаланыңкөңіл-күйінанықтап, психологиялықмотивтердітуындатып, жағымдымінез-құлықдағдыларынқалыптастырукөзделеді. Психологиялықжаттығуларбаланыүлкендерменжәнедостарыменқарым- қатынасмәдениетінетәрбиелеп, өзпікірлерінайтыпжеткізебілугекөмектеседі. Ойынжаттығуларарқылыбаланыңбілімділікдағдыларынкүнделіктііс-әрекеттеқолданабілумүмкіндіктеріқарастырылады. Психологиялықойын-жаттығуларбаланыңжандүниесінің, руханижай-күйініңүйлесімдідамуынаықпалетеді. Баланыңсезімәрекетін, әсерленушілікдеңгейінанықтауүшінқолданылады. Ойындардыңнегізгімақсатыбалалардыңықыласзейінін, сөздікқорын, байқампаздығын, естесақтау, қабылдауындамытуғы, икемділіктіарттыруға, өзініңжекеқұрбыларыныңіс- әрекетінбағалай, құрметтей, өзісініңдұрыстығындәлелдейбілуінанықтау, қалыптастыру. Ойынғазерсалып, ой жүгіртіпқарарболсақ, солойындарданүлкен де мәнді, мағыналыістертуындапөрбитінінбайқаймыз. Өйткеніеңалдымен не нәрсеніңболсынжөнбастарқайнаркөзіболатыныбелгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағықандай да бірөнердіңбастауыдепбілеміз. Соныменбалалардыңсөздікқорларындамытудаойындарды, тапсырма-жаттығулардықолдануүлкеннәтижебереді. Ойынарқылыбалалардыңсөздікқорыдамып, ауызшасөйлеумашығынигереді., танымбелсенділіктеріқалыптасатүсіп, ақыл- ойыөсіпжетіледі, әріадамгершілікқасиеттербойынасіңіреді. Ұрпақтанұрпаққажалғасынтауыпкележатқан, әріүлкенмәні бар мәденишығармашылық- саусақойыны. Саусақойынынойнайотырып, балаларқоршағанортадағызаттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды, ағаштардыт.бкөптегенбейнелердібейнелейалады. Ал тілкемістігікездесетінбалалардыңжалпықимылдары, соныңішіндебұлшықетініңқимылдарыжеткіліктідеңгейдедамымайды. Сөйлеутілімүшелеріәрекетініңқозғалуларыныңдамуықолсаусақтарыныңнәзікқимылдарыныңдамуыментығызбайланыстаболғандықтан, бала қолыныңептілігінтолықжетілдіру, түзеті- тәрбиежұмысынжүйеліжүргізудіқалайды. Мен өзімнің оқу іс-әрекеттерімде тілдік жаттығу түрлерін қолданамын.атап айтсақ:Ағайынды аралар,Шегіртке,Маса,Әжемнің әлдиі,Аюдың ақыруы,Жыланның ысылы, «Кім қалай дыбыстайды?» т.б..

Сөйлеу тілі қарым-қатынастың қажетті бөлшегі болып табылады және оның барысында қалыптасады. 

Сөйлеу тілі баланың ойлау және қиялдау қабілеттерін қалыптастырумен тығыз байланысты. 

Ойындағы қарым-қатынас  – бұл қажетті негіз, оның шеберінде баланың сөйлеу белсенділігі қалыптасып, жетіледі.  

Сөйлеу белсенділігінің әр алуан түрлерін (диалог, монолог, жазбаша) дамытуға бағытталған сөздік ойындар  әрбір балаға оңай және еркін түрде зияткерлік бастамасын көрсете алуға мүмкіндік туғызады. 

Балалармен күнделікті жұмыстың негізгі мақсаты – күнделікті қарым-қатынаста ана тілін дамыту.

Жұмысымдағы негізгі міндеттердің бірі балаларды ана тіліне үйрету болып табылады. 

Баланы қызметтің қандай да бір түріне итермелеусіз дамытуға болмайды. Сондықтан балаларды ана тіліне режимдік үдерістер барысында, ойындарда, күнделікті өмірде оқытып келеміз.

Сондай-ақ ойын қызметінің элементтерін қолдана отырып, нақты айтқанда, сөздік ойындарға сүйене отырып, түрлі әдіс-тәсілдерді қолданамыз. 

Алдымен балаларды есту қабілеттерін дыбыстар мен туған тілінің сөздеріне дағдыландырамыз. Ым арқылы қазақ тіліндегі өтініштерді  (бер кел, отыр, бер және т.б.) түсіне білуге үйреттік. Дыбыстарды бөлек айтуға үйренген соң, сол дыбыстар бар сөздерді айтқызамыз; одан соң сол дыбыс жиі кездесетін сөздерден тұратын әндерді, өлеңдерді айтқызамыз. 

Балалардың жаңа сөздерге қызығушылықтарын арттыру, оларды жылдам есте сақтауы үшін мен сиқырлы сандықша жасадым. Оның ішінде біз атауларын балалар қазақ тілінде атаған заттық, сюжеттік суреттерді жинаймыз.

Кейін ұлттық киімдегі қуыршақты пайдалана отырып, жағдаятты ойындарды қолдана бастадым. Бұл диалог арқылы сөйлеу тілін дамытуға мүмкіндік берді. 

Серуен кезінде «Қараторғай», «Аю тұрган орманда», «Сұр көжегім отырады» «Серуенге тауық шықты», «Себетті біз аламыз» көріністерін көрсетумен қозғалмалы сөздік ойындарын қолданамын. Құммен ойнау кезінде:

Бауырсақты пісірем, пісірем

Балаларга бір-бірден

Ал аяулы анама екі тәтті тоқаштан

Дау-дамай кезінде татуластыратын күлкілі өлеңді қолданамын:

Татуласамыз, татуласамыз.

Бүгіннен біз дос боламыз

Жуынатын кездеқолданатынжаттығу:  «бын,-бын,-бын       Қолымда сабын»

Менің ойымша, бірлесіп жұмыс жасау түрлерін ұйымдастыру балаларды белсенді сөйлеу тіліне ынталандырады. Нәтижесінде әр балада сөйлеу айтылымдарын құрастыруға талпынысы пайда болады.  Сөқйлеу техникасына арналған жаттығулар тәрбиешінің шығармашылығына үлкен үлес қосады.