Халық тілінде кездесетінде жергілікті тіл ерекшеліктері-тіл

зерттеушілердің назарын ертеден аударып келе жатқан құбылыстардың бірі. Қай тілден болсын тіл ерекшеліктері кездеседі. Қазақ жұрты тараған өлкелердің бәрінде де сол жердің әрқайсысындағы қазақтардың тіліне тән сөз ерекшеліктері бар.  Мұны ғылымда диалектілік құбылыстар деп атайды.Диалектілер-халық тілінің жемісі. Әрбір өлкеде тұратын қазақтардың тілінде кездесетін тіл айырмашылығының пайда болуының тарихи сыры бар. Халық тілі, диалектілер әдеби тілді байыта алады. Бірақ талғаусыз қарамай,сұрыптап, елеп-екшеп алады. Әдеби тілде сөйлеуге үйрену, сөз өнеріне жаттығу мектеп қабырғасында қалыптасады. Мектеп халықтың қайнаған ортасына орналасқан мекеме екені белгілі. Ал оқушы сол халықтың кішкене бір бөлшегі. Оның тілінің де өзі туып-өскен ортасының тілінен де, өздері оқып талдайтын шығарма тілінен де алшақ болмайтыны түсінікті жайт. Демек, әр оқушыны әдеби тілде сөйлеуге, жаза білуге баулитын негізгі орта мектеп болғандықтан, көркем шығармалардағы жергілікті тіл ерекшеліктерін қалай оқытуға, меңгертуге болады, оның маңыздылығы неде, деген сұраққа  жауап іздей тәжірибе жинақтадым. 

  Көркем шығармаға қойылатын талаптың бірі – оқушы қауымға

 түсінікті болу жағы. Осы тұрғыдан алып қарағанда, жергілікті сөздерді көркем әдебиет тіліне орынсыз, шамадан тыс тықпалай беру шығарманың көркемдік әріне нұқсан келтіреді. Шығарманы сыдыртып оқып келе жатқан оқушы құлаққа тосын естілетін сөздер шамадан тыс көп кездессе, еріксіз

кібіртіктеп, бөгеліп, кейде сюжет желісінен айырылып қалып отырады. 

  Оқушылар көркем әдебиет шығармаларын қадірлейді, көп оқиды, 

оның тілін үлгі тұтады.Егер көркем шығарма тілінде әдеби шығарма тілге жатпайтын кедір-бұдыр, өңделген сөйлемдер кездессе, ондай сөздер оқушы тілін байыта алмайды.

  Көркем әдебиеттегі жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу, тіл 

көркемдігін арттыру, тіліміздегі әрбір сөздің мән-мағынасын түсіну, өзгелердің түсінуіне жол ашу – басты мақсат.

  Сол себепті мен Маңғыстау жерінің мақтанышы, бүкіл қазақ атау-

ларының аузында жүрген тума талант, парасатты жазушы, мемлекет қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаевтың мектеп оқулықтарында, бағдарламаларындағы шығармаларының көркем тілін, жергілікті тіл ерекшеліктерін танытуды мақсат еттім. 

  Әбіш ағаның шығармаларының қайсысын оқысақ та, тіл шеберлігі 

мол, жымдасқан халық тілі барлығына көзіміз жетеді. Ол-аса дарынды жазушы, жарқын тұлға, жұрт таныған көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Оның шығармаларының бәрі таңдаулы. «Ханша дария хикаясы», «Құс қанаты», «Күй», «Үркер», «Елең-алаң» роман – хикаяттары -осының дәлелі.

  

Ә.Кекілбаевтың шығармаларынан 6-сыныпта «Шыңырау» әңгімесі,  

5-11сыныпта «Маңғыстау әдебиеті» факультативтік курсы бағдарламасы

бойынша «Үркер», «Абылайхан», «Автомобиль», «Күй» т.б. шығармалары 

оқытылады. 

  Маңғыстау өлкесі қазақтарының өздеріне тән диалектілік ерекшелігі

 Осы шығармалар бойынша іріктеліп алынып, мағынасы түсіндірілді. 

1. «Құс қанаты» хикаятында мынадай диалектілер бар. «Көз көрген сары аяқ келін едін, мына оқымысты неме ит арқасы қиянға алып барады. Ал енді әлгі баласының бір күні ігір де жоқ, мігір де жоқ білегінен жетектеп әкеп кіргізетін шүйкебасы қайда? Солай, ағайын, бұл оңай емес нәсте. Сол жылы бір алағайдан соң, бір бұлағай келеді де тұрады. Борпаяқ неме жетегіне ере алмай, тасқынға ығып кетер түрі бар.»

     Бұл сөйлемдердегі сары аяқ – үйреншікті

                                     ігір де жоқ, мігір де жоқ – бірден

                                     бір алағайдан соң, бір бұлағай келу – қысылтаяң уақыт

                                     Борпаяқ – жай, шабан қимыл 

2. «Тасбақаның шөбі» әңгімесі бойынша: «Әншейінде өз етегіне өзі сүрініп, қапылып жүргенімен,шайы қайнағанша елу ел көшін жөнелтіп, көшкен ел үйін тігіп үлгеретін борпыаяқ Сақыптың қара шәйнегі сол күні ә дегенше бұрқ ете түсті. Қызын ұрайын, мына бір қу таяққа асылып шойнақтап жүруге бұдан әрі қауһар қылмай барады. Оңбайдан естіген әлгі бір әрпіл-тәрпіл өлең жолы аузыңнан шығып кетеді. Білмейді екенбіз, Қарабала да оңашада қара өлеңді қайқайтады екен»

Қапылып – асығу

Шойнақтап – ақсақтау

әрпіл-тәрпіл – қалай болса солай

қайқайтады екен - әнді жақсы айтады.

   Сол сияқты «Қасқа – одағай мәндес көңіл-күйді білдіретін сөз.

     Қарау – адамға қатысты сараң, іші тар адам.

     Ішін кептіру – жамандау»

3. «Шыңырау» хикаяты бойынша: «Әлде осы арада жер үстіндегі кеуектермен жалғасатын жарық бар ма? Еңсеп зіп-зілдей кірпік-терін әзер көтерді. Үсті-басы ебіл-себіл, балалардың иіні жаңар-ды. Әйтеуір, ол әркімдер әлімжеттік беретін тілін табан, жал-пақ бет, қара бала күйінде қалып қойғысы келмейді. Ешкімге жылы шырай, оң қабағы жоқ Құлжаннан балалары қатты айбынды».

Кеуек – үңгір

Зіп-зілдей – ауыр

Ебіл-себіл – жыртық 

Оң қабағы жоқ – қатал

әлімжеттік – зорлық көрсету

 

  Жазушының еңбектері бойынша лексикалық, грамматикалық және 

фонетикалық сипаттағы диалектілік мысалдарды осылайша көбейтіп, оның әдеби тұлғаларымен салыстыра беруге болады. Оны дәптерлеріне жаздыратын, мәтінмен жұмыс жасауға дағдыландыру – қазақ әдебиеті мұғалімінің міндеті. Соның ішінде Маңғыстау өлкесінен шыққан жазушының шығармаларында сол жердің диалектісін ұтымды қолданып, көркем шығарманың әрін кетірмеуге шеберлігін танытқанын көреміз. Жазушы халық тілінің байлығын, халықтың ауыз әдебиетінің байлығын орынды пайдаланады Жергілікті диалектілер жазушы шығармаларында әдеби тілмен жымдасып, сіңісіп кеткен, одан көркем шығарманың бояуы солғындап, көркемдігі әлсіреп тұрған жоқ. Халық тілі, халық даналығы жазушының немесе ақынның тілі мен даналығына қарағанда әлдеқайда бай. Міне, осы себепті ұлы жазушылар мен ақындардың  тілі әр уақытта халықтың лексика мен сөйлемдердің есебінен байып отырады. 

  Қазіргі әдеби тілдің жергілікті диалектілердің есебінен байып, құнар-

ланып отыратыны анық. Бірақ оларды кітап, баспасөз беттерінде талғаусыз қолдана беру де дұрыс емес. 

Жазушы – бұқара халыққа қызмет етуші, халықтың рухани дәстүрін 

байытатын адам. Сондықтан, әдеби тілді ұштап, диалектіні бірте-бірте

жылжытып, көркем әдеби тілге жақындатуда қазіргі сөз шебері 

Әбіш Кекілбаевтың үлесі зор. Тіл сияқты халық бұқарасына қызмет ететін 

жергілікті диалектілер де өміршең, біршама тұрақты. Келтірілген мысал-

дардан көрінгендей Ә.Кекілбаев шығармаларында фонетикалық, лексикалық,

фразеологиялық және грамматикалық ерекшеліктер неғұрлым орынды, 

жөнді қолданылған. 

 

 

өжектеу

кеуек 

жау-жағалас

зіп-зілдей

бей саубат

соңыра

дал, дал болу

бақыраш

тұқым – тебері

жанығу

ылығу

әлімжеттік

ебіл – себіл

шегендеу

қапылу

шойнақтау

бозымбай

іліп-алар

әрпіл-тәрпіл

зерен

қайқайту

мөлттей

қасқа

 

шіретте тұру

өжеңдеу

қарау (адам)

шама

пырысқан, пырысу

әуейі, әуейілену

ынт – шынты

мақау 

жиду

біте, біте-міте

жаңғыз

майдалау, майпаздау

итырғылжың әкіреңдеу, өркөкіректену

үңгір

алыс-жұлыс

ауыр

мезгілсіз

артынан, кейін

түсінбей қалу, аңтарылу

кішігірім су құятын ыдыс

ата-тегі

асығу

илану,нану

зорлық қылу

жыртық, лас

құдықты қию таспен қалау

асығу

асқақтау

жуас адам мағынасында

пайдаға асар

қалай болса солай сөйлеу

сусын құятын ағш ыдыс

жақсы әңгімелеу

тап-таза

одағай мәндес көңіл-күйді 

білдіретін сөз

кезекте тұру

қарсыласу

сараң, қызғаныш

шай қалдығы

кішірею, бүктетілу

әуре болу, қызыққыш

бар ынтасы

ынжық, жуас

сетінеу

жүнге түсетін құрт

жалғыз

сыпайылау

берекетсі

 

 

Фразеологиялық тіркестер

 

№ Диалектілік тұлға Әдеби нұсқасы

1 Құдайлары беріп  қалу Рақаттану мағынасында

2 Қара жамылып, қан құсу Қайғыру, азалану

3 Құдайдың қасық қара суын ішу Күндегіше, жайбарақат

4 Ілік шығару Жанжалдасу

5 Ішін кептіру Жамандау

6 Оң қабағы жоқ Қатал, жақсы көрмейді мағынасында

7 Етегі қанамаған Пернзентті болмаған

8 Қан жүрмеді Қуанбау

9 Үй көрмей жүру Ұзақ уақыт үйде болмау

10 Жер түбіндегі қозғау Бұрынғы, ескі әңгімені айту

 

 

Идиомалық тіркестер

 

№ Диалектік тұлға Әдеби баламасы

1 Қырық аунақшу, 

қырық дөңбекшу Көп аударылу,

Жата алмау

2 Сарқұлақ (табу) Ақша

3 Анау – мынау боп кету (эффемизм) Қайтыс болу

4 Тызаяқтап жүру Асығу

5 Қырық қайтара ойлау Қайталау

6 Кілауыз адам Дөрекі сөзді кісі

7 Қосы ауған әйел Жесір, ері өлген кісі

8 Ігір де жоқ, мігір де жоқ Бірден

9 Бір алағайдан соң, бір бұлағай келу Қысылтаяң уақыт

10 Шүйкебас (десфемизм) Келін