Сабақтың мақсаты: Қоршаған ортаның қазіргі экологиялық жағдайлары. Гидросфера, литосфера, атмосфера, биосфера арасындағы өзара байланыс және олардың  экологиялық жағдайлары. Экологиялық жағдайларды төмендететін факторларды көрсету арқылы өзекті проблемаларды шешу жолдарын анықтау.

Сабақтың міндеті: 

білімділігі - оқушыларға қазіргі кездегі экологиялық проблемалар олармен күрес жолдары туралы түсініктерін қалыптастыру.

тәрбиелілігі – экологиялық проблемалардың табиғатқа адам өміріне кері әсерін түсіндіру.

дамытушылығы – өз бетімен жұмыс түрлері (презентация, постер қорғау) арқылы шығармашылық қабілеттерін дамыту

Құрал-жабдықтар: интерактивті тақта, электронды оқулықтан үзінді, интернет ресурс, 

Экологиялық суреттер.

Сабақтың типі: Дәстүрлі емес сабақ.

Әдістемелік шешім: сұхбат, әңгіме сұхбат, өзіндік жұмыс, кестелерді және суреттерді қолдану, бейнефильмдер пайдалана отырып көрсету.

Пән аралық байланыс: география, өсімдіктану, жануартану, химия.

Сабақтың жүрісі: І. Ұйымдастыру кезеңі

                                 ІІ. Өтілген тақырып бойынша білімдерін өзектеу.

1. Экологиялық апат дегеніміз не?

2. Қазақстанда экологиялық апаттың қандай түрлері жие кездеседі?

3. Дүниежүзіндегі ірі экологиялық апат аймақтарын ата? Оларға қысқаша 

сипаттама беріңдер? 

4. Төтенше жағдайларға қандай апаттар жатады және олар не себептен болады?

5. Каспий теңізіндегі қазіргі экологиялық апаттарын ата?

 

 ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары.

§ 47. Қоршаған ортаның қазіргі экологиялық жағдайлары.

1. Қоршаған ортаны ластандырғыш заттар.

Ортаның сапасын төмендетіп жіберетін заттарды ластандырғыштар дейміз.

Орта сапасын төмендеткіш заттар

 

Жылу энергиясы         шу            радиация          химиялық заттар              өндіріс қалдықтары   

 

Ластағыш заттар

( агрегаттық күйіне қарай)

 

Газ күйінде     сұйық күйінде                             қатты күйінде

Иіс газы          шайынды сулар                             күл

Көмір қышқыл газы                   метанолқоқыстар

Күкірт газы     этанол

Бензол

 

   Ластандырғыштардың улылық де

І класс – өте қауіпті: сынап, гексохлоран, бензоперин, диоксиндер. Хром қосылыстары, адам организміне қатерлі ісік, жүйке ауруларын туғызады.

ІІ класс – қауіптілігі жоғары: күкіртті сутек, бензол, азот оксиді, мыс қосылыстары, қатерлі ісік, улану, экзема, жүйке жүйесінің тежелуін туғызады.

 

ІІІ  класс – орташа қауіпті: сірке қышқылы, этанол, фенол, қорғасын диоксиді, альдегидтер.         Организмнің кейбір мүшелерін

ауруға шалдықтырады. 

 

 

ІV класс – қауіптілігі шамалы: аммиак, иіс газы, көмірқышқыл газы,  

мырыш хлориді, алюминий, марганец.Бұл көп мөлшерде болғандаорганизмге  қауіпті.

 

4. Ластандырғыштарды тіршілік ортасына  тигізетін әсеріне  қарай

 

Механикалық   химиялық                        физикалық               биологиялық

организмді тіршілік          жасушаларға еніп,             олар организмде а)биотикалық,

  ортасын ығыстырады,олардың қызметін               биохимиялық           б) микробиологиялықтежейдітежейді реакцияларға   

қатысады.

 

5. Атмосфера ластағыштар

 

        Табиғи - адамға тәуелсіз жүреді                   антропогендік – тікелей адамның іс – әрекетімен                жүреді.  

                                     Газдалу                                         тозаңдану

 

            Атмосфераға газ тәрізді                                     атмосфераға ұсақ десперсиялық сұйықтар

              заттардың    түсуі.                                               және қатты заттардың көп түгінен болды

 

 

        Улы тұмша             ылғалды тұмша                  мұзды тұмша                фотохимиялық тұмша         

Өнеркәсіп         автокөлік            кен өндіру         көмір өндіру      құрлыс     қала          ауылшаруашылық

 

                             Табиғи                                              антропогендік

                   Құйын, дауыл,                                      пестицидтер, гербицидтер т.б. улы химикаттар                 

су,көшкіндер                                       қолдану, қышқылды жаңбыр.

V Сабақты  қорытындылау.

        Сыныпты 2-ге бөлеміз.

 

        1 топ                                                                                                       2 топ

тапсырма.                                                                                         тапсырма.

Ластағыш заттарды мысалға ала                                       Қазіргі экологиялық жағдайларды негізге ала

отырып презентация дайындау.                                        отырып, постер қорғау.  

Зиянды заттар адам организміне                                      өздерің тұратын мемлекеттегі экологиялық 

қандай жолдармен келеді. Сызба                                     проблемалар туралы не айта аласындар?

нұсқа ретінде көрсетіңдер.                                                  Мәліметтер жинақтаңдар.

 

VІ Оқушыларды бағалау.

VІІ  Үй тапсырмасын беру.

 

 

Ластану деп қандайдабірортағажаңа, оғантәнемесфизикалық, химиялықжәнебиологиялықагенттердіәкелунемесеосыагенттердіңтабиғиортадағыорташакөпжылдықдеңгейінкөтерудіайтады. Экологиялықкөзқарасбоыншабұлтүсініктіекітұрғыданқарастыруғаболады:

1) қоршағанортағатүсіпжатқаннемесеадамментабиғатқазияндыәсерлердіңнәтижесіндпайдаболыпжатқанзаттар;

2) қоршағанортаныластайтынзатар (мысалы, химиялықзаттар).

Тікелей ластанушы объектілерқатарына (ластайтынзаттаракцепторы) биотикалыққоғамдастықтың (экотоптық) негізгікомпоненттері: атмосфера, су, жерқыртысыкіреді. Ал, жанамаластанушыобъектілерқатарына, биоценоз құраушылары—өсімдікгер, жан-жануарларжәнемикроорганизмдержатады. Ластаушыжүйеболып, текқанаөнеркәсіпнемесежылу-энергетикалық комплексорындарығанасаналмайды, соныменқатар, күнделіктітұрмыстағы тіршілік, малшаруашылығыдаластаушыларкөзіболыптабылады.

Ластаушы загтар мен оны қоршағанортағақалдықкүйіндебөлетін ластаушыжүйелердіклассификациялаудыР.Парсон ұсынды. Бұлклассификациялау—ластаушызаттүрін, оныбөлетінжүйені, оныңсалдарын бақылаушамаларынқамтиды. Оныңпайымдауынша, ластаушытүрлерболыпнегізіненмыналарсаналады:

-сарқындысуларжәнеоттегінжұтатынөзгеқалдықтар;

-инфекцияны тасымалдаушы жүйелер;

-өсімдіктергебағалықоректікзатболыптабылатындүниелер;

-органикалыққышқылдарментұздар, минералдар;

-шайылу барысында түзілгеншөгіңділер (твердыйсток);

-радиоактавті заттар;

Қоршағанортаныңбүлінуітабиғи  апаттардан, атапайтқандажер сілкініс, өртжөнет.б. орыналса, онытабғиидеп, аладамзатбаласыныңіс-қимыл әрекетібарысындаластанса, оныантропогенді депатайды.

Экологиялықтұрғыданластануобъектісіәрдайымэкожүйе (биогеоценоз) болыптабылытындығынтүсінуқажет. Бұданөзге, табиғизаттардыңбірзаттыңкөптігінемесеондабасқазаттардыңболмауы (жаңақоспалардың) экологиялықфакторлардыңрежимдерініңөзгергендігінбілдіреді, себебізияндызаттарөзініңшынайымәніндеэколгиялықфокторларболыптабылыды. Демек, бұлфакторлардыңрежимі (немесеолардыңқұрамы) қандайдаорганизмнің (немесеқоректіктізбектегітүйіннің) экологиялыққуысыныңталаптарынанауытқиды. Бұлкездезаталмасуүрдістерібұзылады, продуценттердіңассимиляцияқарқындылығы, ендешебүтінбиогеоценоздыңдаөнімділігі кемиді.

Осылайша, ауаның, сументопырақтыңқұрамындабаркезкелгензаталмасушыагентболаалады. Қоршағанортаныңқұрамынакіретінзаттарды құрамдасбөліктер депатайды. Құрамдасбөліктертабиғида (мысалы, жанартаудыңатқылау, өсімдіктозаңы, жел көтергеншаңт.б.),антропогендіде (қоғамныңіс—әрекетініңнәтижесі) тектіболаалады.

Ортаныңластануы–күрделі, көптүрліүрдіс. өндірісқалдықтарындағыхимиялыққосылыстарәдеттеөздерібастапқыболмағанжерлергетапболады. Олардыңкөпшілігіхимиялықбелсенді, әрітіріағзаныңұлпасыныңқұрамынакіретінмолекуларменөзараәрекеттесугенемесеауадабелсендітүрдетотығуғақабілетті. Мұндайзаттардыңбарлықтіршілікиелеріүшін у болыптабылатынытүсінікті.

Ластану түрлерініңжіктелуі (классификациясы). Шыққантегібойынашаластанудыңекітүрінқарастыруғаболады:

– адамдардыңқатысынсызтабиғиқұбылыстардыңнәтижесіндеболатынластанулар;

– адамдардыңіс– әрекеттерініңнәтижесіндеболатынантропогенділастанулар; бұғанөнеркәсіптікөндірістіңтехногендік әсерлердіңүлкенүлесқосады.

Антропогенді ластаушыларды мынадай түргебөледі:

1)   Биологиялық—кездейсоқ, неадамзатіс-әрекетінәтижесінделастануы;

2)Механикалық—қоршағанортаның, текмеханикалықәсерлердің

нәтижесінделастануы:

3)Химиялық—қоршағанортанынхимиялыққұрамыныңөзгеріп, ұзақ

жылдарбойықалыптаеқан әр түрлізатмөлшерінің, қалыптыжағдайданартып кетуі;

4) Физикалықластану—бұлбестүргебөлінеді:

а) Өнеркөсіпжөнежылу-энергетикалықкомплекстердіңжұмысы

арысында коршағанортатемпературасьшыңбұзылуы, мұныжылулық депатайды.

ә) Жарықтық - жергіліктіжерлердінтабиғижарықкөздеріненбаска, жасандыжарықкөздеріарқылы, өсімдікжөнежануарлардүниесініңтіршілікетужағдайыныңөзгеріскеүшырауы;

б) Шу, дабыл нәтижесінде;

в) Электромагнитгі толқындардыңшектентысартуы;

г)  Радиоактивті ластану.

5) Микробиологиялықластану—адамның  тіршілікетуібарысында, антропогенді жүйелерде немесе ортада әртүрліаурутарататын зиянкесорганизмдердіңкөбеюі.

Қоршағанортаныңластануы—кезкелгенэкологиялықжүйеге, оғантәнемессипаттағыжанды-жансызкомпоненттердіңқосылуынемесеқұрылысыныңөзгеруінөтижесінде, экожүйенің—зат, энергияалмасуыбұзылып, өнімділігініңтөмендеуі.

Ластаушылардыңтабиғатыбойынша ластанудыңмынатүрлерінайырады:

1. биологиялықластану – экожүйегеоғанжаторганизмтүрлерінәкелужәнеолардыңкөбеюі. Микроорганизмдерменластанудысондай–ақбактериологиялық, немесемикробиологиялықластанудептеатайды;

2. физикалық (радиациялық, жылулық, жарықтық, электромагниттік, шулықжәнет.б.);

3. химиялық (биосфераныңхимиялықзаттарменластануы.

Түзілуәдісінебайланыстыбіріншілікжәнеекіншілікластанудыайырады. Біріншілікластануға–биосферадағытабиғижәнеантропогендіпроцестерарқылы қоршағанортағатүсетінластаушылардыжатқызады. Екіншілікластану–қоршағанортадағыфизикалық-химиялықпроцестердіңнәтижесіндеортаменадамғазияндызаттардыңтүзілуіжатады. Мысалы, екіншілікластануғаауадағыгаздардыңәртүрлігаздардыңқосылысынан түзілетінқалаүстіндегітұмандыкелтіругеболады (смог).

Кеңістіктұрғыдан бүкіләлемдік, аймақтық және жергілікті ластанулардыбөледі.

Қоршағанортаныңкомпоненттерінебайланыстыбіріншіденатмосфераның, гидросфераның, (литосфераның) жәнеатмосфералықауаның, жербетіменжерастысуларыныңжәнетопырақтыңластануынқарастырады. Адаморганизмінеылғитүсіптұратынластаушызаттардың 70% тамақпен, 20% —ауамен, ал 10% —суменбіргетүседі