Төлепберді Сатира , қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Қарағанды қаласы Осакаров ауданы Сарыөзек № 21 орта мектебі

Тақырыбы: Көсемшенің түрленуі
Білімділік Оқушыларға көсемшенің түрленуі, оның жасалу жолдары мен ерекшеліктер туралы білім беру. Алған білімдерін тапсырма орындау барысында қолдана білуге үйрету.
Дамытушылық: Топпен жұмыс істеу, іздемпаздық қасиеттерін дамыту, өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, оқушылардыңесімше мен көсемше, олардың бір-бірінен ерекшеліктері туралы білімдерін дамыту, шығармашылық қабілеттерін шыңдау.
Тәрбиелік: Оқушы бойында ұйымшылдық, бауырмалдық, мейірімділік, адалдық, достық сезімдерін қалыптастыру. таза әрі әдемі жазуға баулу.

Сабақ көрнекілігі: сандық, парақшалар, слайдтар, сызба –тірек, кесте.т.б.
Сабақ түрі: жаңа сабақ
Сабақтың әдіс-тәсілдері: әңгімелеу, сұрақ-жауап, жинақтау, сұрақ- жауап, ұжымдық, топтық жұмыстар.

Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру.
«Шаттық шеңбері»

ІІ. Үй жұмысын сұрау.
Сандықта сұрақтар жазылған қағаздар болады. оқушылар кезек-кезек келіп, қағазды алып жауап береді.
1. Есімше деген не?
2. Есімшенің сұрақтарын ата
3. Есімшенің тәуелденіне мысалы келтір
4. Есімшенің септелуіне мысал келтір
5. Есімшенің жіктелуіне мысал келтір.
6. Есімше көптеле ме? Мысал келтір.

Сөзжұмбақ арқылы сабақтың тақырыбын анықтау.
К Ө П Т І К
Ө З
С Е П Т І К
Е Т І С Т І К
М А Қ
Ш А Қ
Е С І М Ш Е

1. – лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер- ... жалғауы.
2. Тек бір ғана есімшенің түрленуі арқылы жасалатын есімдік түрі.
3. Қазақ тілінде 7 ... бар.
4. Есімше, етіс, көсемше, шақ, рай- бұлар ....
5. Есімшенің жұрнағы.
6. Осы, келер, өткен ....
7. Етістіктің ерекше түрі.

Ал, балалар біз бүгін етістіктің тағы бір ерекше түрі көсемшемен танысамыз. Дәптерлеріңді ашып, бүгінгі күнді және сабақтың тақырыбын жазып қойыңдар.

ІІ. Жаңа сабақ:
Сабақтың мақсатын айту.
Балалар біздің бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы «Көсемшенің түрленуі». Енді тақтаға назар аударыңдар.
Көсемше де есімше сияқты сөйлемде екі түрлі қызмет атқарады. көсемше бірде тікелей жіктеліп келіп немесе күрделі етістіктің негізгі етістік сыңары болып, нақты қимылдыбілдіріп, етістік қызметінде қолданылса, енді бірде қимылдың амалын білдіріп, үстеу қызметінде қолданылады. Сондықтан көсемше де етістіктің ерекше түрі болып табылады. Мысалы, Мен қалаға барамын. Осындағы бар+а+мын етістік қызметін атқарып тұр.
ал, Ол үйге дауыстап сөйлей кірді. Қалай кірді? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың амалын білдіріп тұр.

Көсемше үш түрлі жұрнақ арқылы жасалады.
Олар:
1. –а, -е, -й. М: бар+а, кел+е, сөйле+й.
2. –ып, -іп, -п. М: бар+ып, кел+іп, сөйле+п.
3. –ғалы, -гелі, -қалы, -келі. М: бар+ғалы, кел+гелі, айт+қалы.
Көсемшенің жіктелу үлгісі.
жақ жекеше көпше
І жаз-а-мын жаз-а-мыз
ІІ жаз-а-сың жаз-а-сыңдар
жаз-а-сыз жаз-а-сыз-дар
ІІІ жаз-а-ды жаз-а-ды

Ескерту.
ІІІ жақта көсемшеге –ды, -ді, -ты, -ті жіктік жалғауы жлғанады.

ІҮ. Бекіту жаттығулары. 181-жаттығу. Берілген көсемшелерді жекеше және көпше түрде жіктеңдер.
жақ жекеше көпше
І оқимын, білемін, сұраймын, айтамын. оқимыз, білеміз, сұраймыз, айтамыз.
ІІ оқисың, білесің, сұрайсың, айтасың. оқисыңдар, білесіңдер, сұрайсыңдар, айтасыңдар.
оқисыз, білесіз, сұрайсыз, айтасыз. оқисыздар, білемсіздер, сұрайсыздар, айтасыздар.
ІІІ оқиды, біледі, сұрайды, айтады. оқиды, біледі, сұрайды, айтады.

156-жаттығу. Көсемшенің жасалу жолына және қай жақта жіктелгенін ажыратып айтыңдар.
Әндетіп жүріп іздейді- көсемше, күрделі етістік, әндет-түбірі, -іп-көсемшенің жұрнағы, жүр-түбірі, -іп-көсемшенің жұрнағы, ізде-түбірі, -й-көсемшенің жұрнағы, -ді-жіктік жалғауы ІІІ жақ.
Айтасың, жыламайсың- түбірі –айт, а-көсемшенің жұрнағы, -сың жіктік жалғауы ІІ жақ, түбірі –жыла, ма-болымсыз етістік жұрнағы,й-көсемшенің жұрнағы, -сың- жіктік жалғауы ІІ жақ.
Келемін – түбірі – кел, е-көсемшенің жұрнағы, -мін –жіктік жалғауы І жақ, жекеше.
Көресің –түбірі –көр, -е –көсемшенің жұрнағы, -сің-жіктік жалғауы ІІ жақ, анайы.

Үлестірмелі парақшалармен жұмыс.
Дұрысын белгіле.
Етістіктер Есімше Көсемше
Орындайды
Келеді
Тұрған
Айтар
Бермес
Оқып
Бергелі
Айтпақ
Көреді
Оқыған
Сөйлеп
Берейін
Айтайын

«Тізбек» ойыны. Бірінші топ оқушысы түбір етістікті айтады, келесі топ көсемшенің жұрнағын жалғайды, ал соңғы топ жіктейді.

Терме диктант. Оқушыларға мәтін оқылады. Оқушылар мәтіннен көсемшелерді теріп жазады.
Отличник
Мұғалімдердің түсіндіргеніне көңіл қоя тыңдап, үйде сабаққа әзірлену күнделікті дағдыма айналады . Намысқа тырысып барымды салып бақты.
Жиырма шақты күннің ішінде тарихтан басқа сабақтың бәрінен бес алдым. Мұғалім сұраса болды, бес ала қоямын. Адам алдына бір үлкен мақсат қойып, шабыттанып алса, көңілінде барлығы да сайрап тұрады екен. Тек тарихтан ғана төрт алдым. Ал Тұрсынбала апай соңғы кезде менен сабақ сұрамайды. Балалардың көбі мені «отличник» дейтін болды, олар өзімнен бетер қуанатын тәрізді.

Қосымша тапсырма. Елбасы жолдауынан берілген үзіндіден көсемшелерді теріп жазып, жасалу жолына талдау жасау.

Осындай жауапты саясатының арқасында Қазақстан ядролық қаруды таратпау режімінің көшбасшысы, басқа мемлекеттер үшін үлгі болып танылды.
Қазақстан Каспий теңізінің айдынындағы ахуалды сенімді бақылауда ұстайды.
Бізде бұрын ешқашан көппартиялылық болмаса, қазір еліміздегі күллі саяси спектрді көрсететін партиялар жұмыс істейді.
Елдің ІЖӨ 16 еседен астам өсті. 1999 жылдан бастап Қазақстанның ІЖӨ-нің жыл сайынғы өсуі 7,6%-ды құрап, алдыңғы қатарлы елдерді басып озды.
Атқарылған жұмыстың нәтижесі көзге бірден түседі.
Елдің барлық өңірлерінде сапалы медициналық қызметтер алу үшін қажетті жағдай жасалды.
Қорытынды:
Класстер арқылы сабақты қорытындылау.

ҮІ. Бағалау
Мұғалім сабақтың қорытындысын шығарып бағалайды.
ҮІІ.Үйге тапсырма.
-ереже.
183,184- жаттығу.
Соңғы жарияланған материалдар тізімі

Көсемше Көсемшенің жасалуы мен түрлері Есімшеден өткенді қайталау Жаттығу жұмысы Көсемшенің жасалу жолдары Көсемшенің түрленуі Етістікті қайталау Қысқаша жұрнақтар мен жалғаулар анықтамалығы «Есімше», «Көсемше» тақырыптары бойынша Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Бөлім: Уроки / Қазақ тілі | Көрсетілім: 7583 | Қосты: Төлепберді Сатира | Ілмек сөздер: