Қазақ билері.

Сабақтың мақсаты: Білімділік: Оқушыларға қазақ билерінің өмірі, олардың тарихта алатын орны, өнегелі істері жайында мәлімет беру. Дамытушылық: Өткен ғасырлардағы қазақ елінің сот жүйесі төрелік ету ету дәстүрімен таныстыра отырыпмемлекет, билік жайында мәліметтерін кеңейту, құқықтық түсініктерін дамыту. Тәрбиелік: Қара қылды қақ жарған әділ билік айтқан билер өмірімен таныстыра отырып әділдікке, адамгершілікке, адалдыққа, шешендікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Дәстүрлі сабақ.

Көрнекілігі: Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің слайдқа түсірілген портреттері, сызбалар.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі. ІІ.Үй тапсырмасын сұрау. 1.Дүние жүзінде қанша мемлекет бар. 2.Мемлекеттік басқару түрлерін атаңдар. 3.Республикалық басқару түрі деп қандай басқару түрін айтады? 4.Монархиялық басқару түрі дегеніміз не? 5.Қазақ елінде ХІХ ғасырға дейін қандай басқару жүйесі болды? 6.Қазақ елін кім басқарды? 7.Ханның мұрагерін қалай атады? 8.Төлеңгіт дегеніміз кімдер? 9.Аты аңызға айналған хандардан кімдерді білесіңдер? 10.Қазақ хандығы қай жылы құрылды? 11.Қазақ хандығының іргесін қалаған кімдер? 12.Хандарға ел басқаруда, маңызды мәселелерді шешуде кімдер көмектесті?

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

«Би» деген атауда, билердің өзі де қазақ халқының тарихында ертеден-ақ бар. Бүкіл Қазақстанды басқаратын мемлекет, бүкіл ел қабылдаған заң болмаған уақытта барлық даулы мәселелерді , түрлі талаптарды қалыс ағайын шешетін болған. Оны кім болса соған тапсырмай, жөн-жоба білетін, қазылық жасай алатын, тәжірибесібар адамдарға жүктеген. Қазақта бұрын жер,жесір,құн, мал сияқты даулы мәселелер көп болған. Мұндай дауларға билік айту халықтың әдет-ғұрпын,дәстүрін жақсы білетін, сөз таласында шешендігімен, тапқырлығымен сол даулы мәселелерді әділ шешетін адамдарға ғана тапсырған .Беделді билермен хан, сұлтандарда санасатын болған. 18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басында хандар кеңесінің құрамына билер де кірді. Олар хандар қызметіне елеулі ықпал жасады. Қазақ қоғамында билер көп болды:. Бірақ олардың дәрежесі мен беделі де түрліше еді.Солардың ішінде жүздер арасындағы үлкен дауларды әділдікпен , тапқырлықпен шешкен билер бар. Олардың айтқан биліктері мен шешендік сөздері халық арсында аңыз бен жырға, мақал-мәтелге айналған.Осындай атақты билер туған халқы үшін, оның келешегі үшін, аянбай қызмет еткен.

Би Би

Әділдігі әрі тапқырлығымен билік

айту құқығына ие болған адам

Майқы би –қазақ тарихындағы билердің ең алғашқы өкілі. Майқы Төбейұлы шамамен 1105 жылы туып, 1225 жылы дүниеден өткен. Ол қазақ халқының ғана емес , түркі тілдес елдердің Төбе биі болған.Татар, башқұрт, қарақалпақ, өзбек халықтары Майқыбиді құрметтеп, өздерінің бас биі деп санаған. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген қанатты сөз осыдан қалған.

«Жеті Жарғы»

Қазақ хандығын нығайту мақсатымен Тәуке хан тұсында жасалған қазақтың байырғы әдет-ғұрып жинағы.

Заңның баптарымен , жазалау түрлерімен оқушылар таныстырады.

ІІ. «Билер даналығы» көрініс. Төле би : Уа, халайық! Аттың күші –атқарған тірлігінде, Ағайынның күші- топтасқан бірлігінде . Төртеу түгел болса-төбедегі келеді, Алтау ала болса ауыздағы кетеді. Жаңбыр жаумаса жер жетім, Басшысы болмаса ел жетім. Аққу-қазсыз көл жетім, Ұқпасқа айтқан сөз жетім. Қазыбек би: Иә, бір жағадан бас , бір жеңнен қол шығарсақ-дауысымызды мол шығарғанымыз емеспе, қараңғы түнектен тайғанақсыз жол шығарғанымыз емеспе?! Әйтеке би: Жөн сөз! Бірі биікөрге тартса, бірі қайың белге тартса, бірі ойпаң жерге тартса күніміз түн, түніміз түнек болмайма?! Босып жүрген тірліктен, топтасып жүрген бірлік артық. Бай болсаң, халқына пайдаң тисін, Батыр болсаң, жауға найзаң тисін. Бай болып халқыңа пайдаң тимесе, Батыр болып, найзаң жауға тимесе, Елден бөтен жүзің күйсін. Төле би : Сөз танығыш жастарға айтатын он түрлі жұмбағым бар. Әйтеке би: Биікке шықсан-көзің ашылады, Жақсымен жолдас болсаң, көңілің ашылады . Айтыңыз, ұлы аға! Төле би : Айтсам он түрлі жұмбағым мынау-1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 дегеніміз не? Оқушылар: Бұл не жұмбақ? Осындай да жұмбақ бола ма екен!? Қазыбек би: Ұлы аға , бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз. Төле би : Рұқсат, рұқсат. Қазыбек би: 1 дегеніміз-бірлігі кеткен ел жаман, 2 дегеніміз-егесіп өткен ер жаман, 3 дегеніміз- үшке бөлінген ағайын жаман, 4 дегеніміз- тұрақсыз дос жаман, 5 дегеніміз- белсеніп шыққан жау жаман, 6 дегеніміз- асқынған дерт жаман, 7 дегеніміз- жас келіншек жесір қалса сол жаман, 8 дегеніміз- серпілмеген қайғы жаман, 9 дегеніміз- торқалы той,топырақты өлімде бас көрсетпесе сол жаман 10 дегеніміз-оңалмас кәрілікке дауа болмас деген. Төле би : Рахмет, дел тауып шештің.Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым менің. ІІІ.Оқушылардың үш биге қойған сұрақтары. 1.Дүниеде кім жақын? 2.Дүниеде не қымбат? 3. Дүниеде не қиын?

ІV. 3,7 сандарына қатысты ұлағатты ұғымдарға тоқталу.

V. Сабақты бекіту. Кестемен жұмыс.

№	Билер	Туған жылдары	Туған жерлері	Қай жүзден	Қай рудан	ұқсастықтары

VІ. Үйге тапсырма.§29 оқып мазмұндау VІІ. Оқушыларды бағалау.

Соңғы жарияланған материалдар тізімі


Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы

Қазақтың шешендерінің көрнекті өкілдері Төле би

Қазақ билері

Қазақ хандығының мемлекеттік-әкімшілік құрылымы

Қазақ билері

Алтыбақан

Шешендік өнер

Шешен билер. Ашық сабақ

Есім хан, Ы. Алтынсарин, Тәуке ханның билік құруы және оның заңдары

Шешендік сөздер